Het vrijeschoolkompas beschrijft de eigentijdse onderwijsvisie van het vrijeschoolonderwijs aan de hand van acht uitgangspunten.
Veel mensen ervaren de meerwaarde van het vrijeschoolcurriculum. De veilige leeromgeving bijvoorbeeld, of de aandacht voor de pedagogische basis die aan de didactiek ten grondslag ligt. Toch is de visie achter het vrijeschoolonderwijs voor velen (gedeeltelijk) onbekend. Waarom werken wij zoals we werken? Hoe kijken we naar het onderwijs en naar de leerling? Hoe vertaal je de kernbegrippen van de uitgangspunten van de vrijeschool naar de praktijk? Vanuit acht uitgangspunten helpt het vrijeschoolkompas om antwoorden te formuleren.
De antroposofische menskunde is een visie op de ontwikkeling van de mens. Deze visie beschrijft de mens onder andere als een geheel van lichaam, ziel en geest. De menskunde biedt vrijeschoolleraren handvatten en perspectieven waarmee zij naar leerlingen kunnen kijken. In de praktijk betekent dit dat leraren breder kijken dan naar de cognitieve ontwikkeling en prestaties van leerlingen.
“Elke leeftijd vraagt om een eigen benadering en werkwijze. Volgens de lesboeken moeten de brugklassen beginnen met lessen over celbiologie. Ik sla die hoofdstukken over en behandel ze pas in de tiende klas wanneer het abstracte denkvermogen van de leerling verder ontwikkeld is.” - Judith Weeteling, Geert Groote College Amsterdam.
Waarom volgen vrijeschoolleraren niet zonder meer de opbouw van hoofdstukken van een regulier lesboek? Dat heeft te maken met een belangrijk uitgangspunt van het vrijeschoolonderwijs: de lesstof sluit aan bij de ontwikkelingsfase van een leerling. Welke fases doorloopt een leerling dan? Het basisidee op de vrijeschool is dat elke ontwikkelingsfase van een mens een periode van grofweg zeven jaar beslaat. Elk van deze fases heeft een eigen typering op fysiek, emotioneel en cognitief gebied. Binnen de fases heeft ieder leerjaar zijn eigen thema’s en kenmerken. Concreet betekent dit dat de leraar zijn didactiek en pedagogiek aanpast aan de fase waarin de leerlingen zich bevinden.
De leraar zoekt steeds naar hoe hij de inhoud van de les en de manier van werken (het pedagogisch-didactisch handelen) kan afstemmen op wat leerlingen in dat leerjaar aanspreekt en op wat zij te leren hebben. Als individu, maar ook als onderdeel van het geheel, de klas. Waar jonge leerlingen bijvoorbeeld leren door ze rijke beelden en kunstzinnige werkvormen aan te bieden, komt tussen het 14e tot het 21ste jaar juist het intellect en het abstracte denken meer en meer centraal te staan.
Op vrijescholen geven leraren het curriculum vorm, passend bij de ontwikkelingsfase, de kinderen en de leraar. Het leerplan is zo opgebouwd dat alle vakken in onderlinge samenhang de ontwikkeling van het kind ondersteunen. Door kunstzinnig onderwijs willen we kinderen zowel intellectueel, creatief en sociaal uitdagen om zijn mens-zijn te ontplooien.
Hoewel de inhoud van de lessen verschilt per leeftijdsfase, hanteert de vrijeschoolleraar steeds dezelfde pedagogisch-didactische uitgangspunten. Als leraar ben je niet alleen bezig met het aanleren van kennis, houding en vaardigheden. Minstens net zo belangrijk zijn inzicht, enthousiasme en persoonlijke vondsten. Geen vat vullen dus, maar een vuur ontsteken.
Op de vrijeschool is autonomie heel belangrijk. Alleen door aan te sluiten op de individuele ontwikkelingsweg van het kind zijn leraren in staat om kinderen op te voeden tot vrije volwassenen. Vanuit de gezamenlijke visie op onderwijs krijgen leraren ruimte om zelf hun lessen vorm te geven.
Door ervaringen en activiteiten aan te bieden die klas overstijgend of schoolbreed zijn, werken vrijescholen aan het vormen van een sterke gemeenschap. Zodat kinderen zich gezien voelen en leren wat het is om mens te zijn tussen andere mensen in deze wereld.
De opgroeiende mens wil zicht krijgen op vragen als: wat ben ik? wie ben ik? wat kom ik hier doen? welke talenten heb ik? Daarnaast wil het de wereld leren kennen. Spirituele oriëntatie neemt een belangrijke plaats in binnen de antroposofie, de basis voor de pedagogisch-didactische visie van de vrijeschool. Vrijeschoolonderwijs gaat ervan uit dat opvoeders, ouders en leraren degenen zijn die kinderen - op weg naar volwassenheid - hierin ondersteunen.
In het vrijeschoolonderwijs spelen leraren een cruciale rol. Zij kennen de visie en achtergronden van de verschillende vakken en activiteiten in het curriculum. Zij verbinden zich dag na dag met hun leerlingen. Zij verzorgen onderwijs vanuit hun kennis en verbondenheid. Op hun manier, vanuit hun eigenheid. Kinderen hebben dat nodig om zich optimaal te kunnen ontwikkelen.
Een mens is een mens door andere mensenDesmond Tutu
Steeds meer ouders en kinderen kiezen voor vrijeschoolonderwijs. Zij ervaren de meerwaarde van het vrijeschoolcurriculum. De veilige leeromgeving bijvoorbeeld, of de aandacht voor de pedagogische basis die aan de didactiek ten grondslag ligt.
Toch is de visie achter het vrijeschoolonderwijs voor velen (deels) onbekend. Waarom werken wij zoals we werken en hoe vertaal je de kernbegrippen van onze uitgangspunten naar de praktijk?
Veel (startende) leraren en ouders komen deze vragen tegen. Een actueel document dat leraren helpt om eigen antwoorden te formuleren op deze vragen ontbreekt nog. Omdat het zonde zou zijn als waardevolle delen van de visie verloren zouden gaan of als gewoontes voortgezet worden zonder dat mensen nog weten waarom, is dit pedagogisch-didactisch kompas in het leven geroepen.
Het kompas is opgebouwd aan de hand van acht uitgangspunten. Zeven daarvan zijn gebaseerd op de uitgangspunten die Elan Leibner hanteert in The Seven Core Principles of Waldorf Education*. Het achtste uitgangspunt: vitaliteit, is gebaseerd op de vijfde dimensie, zoals beschreven in Het bouwwerk van de Waldorf-pedagogie van Valentin Wember **.
Wij beschrijven hierin een eigentijdse onderwijsvisie van vrijeschoolonderwijs en geven handreikingen voor een pedagogisch-didactische aanpak die daaruit voortkomt. Wij hebben dit in ‘gewone taal’ gedaan, vanuit de antroposofische bron en aansluitend bij modern, voor vrijescholen relevant onderzoek over leren en onderwijzen. Daarbij hebben we steeds geprobeerd de intenties voor de leerling en de leraar te benoemen, die uit de uitgangspunten en aanpakken spreken. We hopen dat het kompas leerkrachten uitnodigt om ieder voor zich of als team deze intenties en uitgangspunten als fundament gebruiken om zelf vorm te geven aan eigentijds vrijeschoolonderwijs.
Dan zijn er ook nog verschillende thema’s. Dit zijn werkwijzen of principes die verbonden zijn met een of meerdere uitgangspunten. Binnen de acht uitgangspunten van het kompas wordt op diverse plaatsen verwezen naar deze thema's. Aan de hand van interviewfragmenten wordt hierbij ook gekeken naar voorbeelden uit de praktijk.
Leraren op de vrijeschool vertellen veel verhalen. Dat heeft een duidelijke reden. Hier gaan we in dit thema uitgebreid op in. Je leest eerst over het hoe en waarom van verhalen vertellen. Daarna lees je over de inhoud en de rol van verhalen in het vrijeschoolonderwijs. Tot slot gaan we in op een mogelijke verbreding van de vertelstof.
Eén van de belangrijke pijlers van de vrijeschool is het periodeonderwijs. In dit thema lees je over het hoe en waarom van het periodeonderwijs en wat dit voor jou als leraar betekent.
De jaarfeesten worden op de vrijeschool vol overgave gevierd. Op het vaste ritme van de natuur gaan we het hele jaar rond. Van Sint-Michaël aan het begin van het schooljaar tot de grote boog van Kerst tot aan Sint Jan.
Met een breed vakkenaanbod, rijk aan ritmische werkvormen kunnen we het cognitieve, het kunstzinnige en het praktische aanspreken.
Verschillende behoeften van leerlingen in verschillende fases kunnen we verklaren vanuit de pedagogische wet. In dit thema gaan we hier dieper op in zodat we dit bewust kunnen toepassen.
Kunst vertraagt; kunst geeft ons tijd en vele vormen waarin we onze verlangens kunnen ontmoeten, ze kunnen omvormen, wegen kunnen vinden om in en met de wereld te zijn...
Hier volgen enkele voorbeelden uit de praktijk van het vrijeschoolonderwijs. Het zijn geen voorschriften, maar voorbeelden bedoeld om te inspireren en je verder op weg te helpen.
Elk jaar wanneer de zomervakantie nadert, krijgen de leerlingen van de vrijeschool een getuigschrift. De leerlingen kijken hier naar uit. Maar wat is een getuigschrift precies en hoe ga je ermee om?
Het vrijeschoolonderwijs kent in de leeftijd van 14 tot 21 jaar een indeling naar zeven 'planeetkwaliteiten'. Deze helpt om gedrag te benoemen, zonder daarmee een leerling direct in een hokje te stoppen.
Ieder mens heeft zijn eigen fysieke en mentale eigenschappen, specifiek gedrag en reacties op prikkels van buitenaf. In dit thema behandelen we de vier verschillende temperamenten om ze te herkennen en gebruiken.
‘Ik zie rond in de wereld…’ met die woorden beginnen vrijeschoolleerlingen hun dag. Vrijescholen streven ernaar dat alle leerlingen, leraren en ouders zich thuis voelen op school, zichzelf mogen zijn en zichzelf en de diverse samenleving kunnen herkennen in het onderwijs. Dat vraagt in ieder tijdsgewricht iets anders. Dit thema gaat in op diversiteit en het streven naar inclusief vrijeschoolonderwijs. Welke initiatieven om inclusie te bevorderen bestaan er al en hoe kun je zelf als school of als leraar stappen zetten?
Welke rol speelt spirituele oriëntatie in de lessen van vrijeschoolleraar Hanneke van der Steen en hoe inspireert zij andere leraren in hun werk? Ze neemt ons mee in haar werk als leraar én opleider.
Waarom is vitaliteit volgens Wieke Wieke van Hoek vooral op de vrijeschool zo belangrijk? ‘Juist het vrijeschoolonderwijs gaat uit van de gedachte dat de leraar ertoe doet’, legt ze uit: ‘Het idee is dat leerlingen mogen leren van wie de leraar is als mens. Wie jij als leraar bent is dus van wezenlijk belang voor een gezonde verbinding tussen jou en de leerlingen. Daarom is het belangrijk dat je weet waar jouw brandstof ligt, wat jou tot inspirerend leraar maakt.’
In dit artikel deelt Trix Roem haar inzichten over de essentie van periodeonderwijs, de kracht van autonomie in leren, en het belang van voortdurende groei voor zowel leerlingen als docenten. Want, zoals Trix treffend verwoordt: "Elke periode leer ik iets nieuws."
Na een lange carrière in het regulier onderwijs, maakte Jaap Veenstra vier jaar geleden de overstap naar de Widar Vrijschool Groningen. Welke rol speelt spiritualiteit in zijn leven en hoe geeft hij het spirituele een plek in zijn onderwijs?
Nienke Gielen, leerkracht op vrijeschool De Driestroom in 's Hertogenbosch, interviewt Frank naar aanleiding van zijn publicatie 'De kunst van de didactiek' uit 2019. Frank is verbonden aan de Vrijeschool Pabo in Leiden waar hij de vakken Nederlands, didactiek en pedagogie verzorgt. Frank geeft ook les aan zij-instromers.
In mei 2018 nam Lilian Schrijvers afscheid van de Widar Vrijeschool Groningen. Zij begon in 1982 als remedial teacher, werd vervolgens intern begeleider en adjunct-directeur en was gedurende al deze jaren één van de dragers van de uitgangspunten van het vrijeschoolonderwijs. Doordrongen van de overtuiging dat het kunstzinnig onderwijs wezenlijk is voor de ontwikkeling van het kind, hield zij bij haar afscheid een lezing voor ouders en leerkrachten.
Twee jaar lang werkte Wouter Modderkolk met Jan Jaap Hubeek aan de podcast over inclusie en diversiteit. Samen voerden ze tientallen gesprekken met docenten, schoolleiders en experts. Wat leverde de reeks Wouter op en hoe kijkt hij nu naar het thema inclusie en diversiteit?
In Amsterdam Noord staat sinds 2020 de interculturele basisschool Waldorf aan de Werf. Als directeur van de school streeft Jamilah naar een zo inclusief en divers mogelijk vrijeschoolonderwijs. Dat gaat niet zonder slag of stoot. We spreken met haar over de uitdagingen en opbrengsten tot nu toe.
Op vrijeschool Rotterdam-West strijdt schoolleider Marije van der Meij voor divers en inclusief onderwijs
Een groep van vier auteurs die ruime ervaring heeft met lesgeven in de onder- en bovenbouw van de vrijeschool, werkt aan de invulling van het vrijeschoolkompas. Onder supervisie van het lectoraat aan de Hogeschool Leiden, schoolleiders en bestuurders uit het primair en voortgezet vrijeschoolonderwijs verzamelen zij informatie en schrijven zij de teksten.
Contact
Heb je vragen of opmerkingen óf wil je graag contact opnemen met de werkgroep van het kompas? Stuur dan een e-mail naar de Vereniging van vrijescholen.